Od nieśmiałych prób po świadomą obecność. Domy z betonu zajmują ważne miejsce w historii konkursu Polski Cement w Architekturze

Przez pierwsze siedem lat istnienia konkursu żaden prywatny dom nie zdobył nagrody ani wyróżnienia. Jaskółką, która zwiastowała nadejście wiosny, okazał się Dom na Chełmie k. Krakowa (arch. Bartłomiej Sitarski), który otrzymał wyróżnienie w 2004 r. W zamierzchłych czasach przystępowania Polski do Unii Europejskiej beton architektoniczny w domach indywidualnych był co najmniej ekstrawagancją. Jury doceniło „udaną próbę skonfrontowania tradycji budownictwa regionalnego ze współczesną technologią betonu wylewanego”. Po dwóch latach (2006 r.) wyróżnienie za dom jednorodzinny z basenem w Konstancinie-Jeziornie otrzymali architekci Ewa i Stefan Kuryłowiczowie, mający największe zasługi dla betonu w architekturze w pionierskich dla polskiej przedsiębiorczości latach 90. Wyróżnienie przyznano za „szczególnie wysoki poziom rzemiosła, zarówno projektowego, jak wykonawstwa betonu wylewanego, stanowiącego równocześnie faktury zewnętrzne – wykończeniowe”. W 2007 r. wyróżnienie otrzymał mistrz, outsider i piewca architektury jako czystej sztuki – arch. Dariusz Kozłowski. Casa Olajossy ossia Villa in fortezza – dom jednorodzinny w Lublinie wyróżniono za „śmiałe użycie betonu jako podstawowego tworzywa dla rzeźby domu”.

Projekt prof. Kozłowskiego nie miał precedensu; zaprzeczał powszechnym wyobrażeniom o tzw. ładnym domu, pokazując szary beton wyjęty wprost z drewnianych szalunków. W 2008 r. II nagroda powędrowała do pracowni Jednacz Architekci za dom w warszawskim Wilanowie, zagłębiu bogatych rezydencji. Przy tej okazji jury słusznie zauważyło: „mimo że w architekturze międzynarodowej ten rodzaj użycia betonu przynosi wiele znaczących dokonań, w Polsce niesie za sobą walor przełamywania estetycznych stereotypów zarówno wśród architektów, jak i przede wszystkim użytkowników”. W 2009 r. wyróżnienie otrzymała pracownia archistudio studniarek + pilinkiewicz za Dom w Krajobrazie, zbudowany na wzgórzu pod Krakowem. W uzasadnieniu wskazano na „użycie betonu w konstrukcji i elementach wykończenia, tworzące spójną całość kompozycji (…) w duchu eleganckiego minimalizmu, budynku wtopionego w krajobraz”. W 2011 r. dostrzeżono kolejny dom w Wilanowie, a wyróżnienie trafiło do rąk pracowni JEMS Architekci. O zmianie wizerunku betonu, jaki nastąpił w ciągu kilku lat, świadczy wypowiedź współautora projektu arch. Marcina Sadowskiego: „beton staje się materiałem szlachetnym, w pewnym sensie luksusowym; jest wiele realizacji, gdzie beton jest wszechobecny (…)”.

Przełomem w konkursie staje się rok 2013. Po raz pierwszy dom otrzymuje nagrodę główną. Młodzi twórcy z pracowni Ultra Architects z Poznania zaprojektowali Dom nad Morzem. Nagrodę przyznano za „niezwykły i mocny wyraz architektoniczny budynku mieszkalnego, gdzie podstawowym materiałem ekspresji jest beton. Należy zauważyć, że (…) budynek ciągle pozostaje ciepły i domowy. Ten prosty dom zachwyca swoją skromnością, konsekwencją, doskonałym kontaktem z otoczeniem i wyczuciem miejsca”. W 2016 r. betonowe domy rozbijają bank z nagrodami. Nagrodę główną otrzymuje arch. Robert Konieczny za Arkę Koniecznego, eksperymentalną konstrukcję zbudowaną na stromym stoku w Beskidach. Chwalono formę budynku „syntetycznego w formie i zastosowanych materiałach, dobrze wpisanego w naturalny krajobraz, dzięki umiejętnemu operowaniu pustką zawartą w betonowej strukturze”. II nagrodę otrzymują architekci Iwona Wilczek i Mariusz Tenczyński za modernistyczny Dom pod Opolem. W projekcie wykazali, że „wysoką jakość można osiągnąć także przez nadanie budynkowi prostej formy i wykorzystanie powszechnie stosowanych materiałów”. W 2018 r. nagroda specjalna SPBT za użycie betonu towarowego wędruje do twórcy z Poznania. Arch. Adam Wysocki, prowadzący kameralne studio de.materia, zaprojektował dom JRv2 w stolicy Wielkopolski. Stowarzyszenie podkreśliło, że beton towarowy jest używany nie tylko w wielkich budowlach, ale „w rozwiązaniach dla przysłowiowego Kowalskiego” i w obu przypadkach beton „pozwala na kreowanie pięknej przestrzeni”.

Rok później konkurs wraca w okolice Warszawy. Arch. Bartosz Trzop otrzymuje równorzędną nagrodę za Dom „Kurtynę” / Curtain House, w którym na pierwszy plan wysuwają się czysto plastyczne zalety betonu. Jury podkreśla: „dzięki właściwościom technologicznym materiał może przyjmować niemal dowolne, także dekoracyjne formy odlewów. Przeszklone fasady (…) osłaniane są od strony wnętrz falującymi miękko zasłonami. Fasady pełne odlano z betonu, za wzór mając zasłony zaokienne. Powstał intrygujący, surrealistyczny i architektoniczny kontrapunkt”. II nagrodę za 2020 r. otrzymują architekci Hanna i Seweryn Nogalscy za dom jednorodzinny Beton House w Katowicach, którego byli inwestorami. W nim mieszkają i pracują. Dom, jak pokazał czas, okazał się wiernym przyjacielem i najlepszym ambasadorem ich twórczości. Jury zwróciło uwagę, że „architekt zdolny jest do wyniesienia codziennej mieszkalnej funkcji w sferę konceptualnej abstrakcyjnej gry”. Równorzędną trzecią nagrodę za 2021 r. otrzymał Dom na jednym poziomie w Żorach (proj. RS+ Robert Skitek). Kolejny dom ze Śląska „w betonowych ramach zamknięty, a jednak całkowicie poza ramami. Budynek mieszkalny (…) odbiega od sztampowej architektury jednorodzinnej, by stać się formą architektoniczną doskonale łączącą przestrzenie, ubierając je w ramy”.

Betonowe domy przeprowadziły szturm na ostatni konkurs Polski Cement w Architekturze. Nagrodę główną otrzymał Dom w Grzepnicy (województwo zachodniopomorskie), zaprojektowany przez arch. Karola Nieradkę. To pierwszy nagrodzony dom zbudowany w całości z prefabrykatów, których orędownikiem jest młody architekt ze Szczecina. Jury zwróciło uwagę, że „zastosowanie tej technologii wydaje się innowacyjne w aspekcie budownictwa jednorodzinnego; pozwala na zastosowanie mniejszej ilości materiałów wykończeniowych, zmniejsza uciążliwość budowy dla otoczenia oraz zapewnia dużą kontrolę projektanta nad efektem”. Wyróżnienie otrzymała realizacja o całkiem innym charakterze i temperamencie – Dom (Nie)Powtarzalny, zaprojektowany na Śląsku przez archistudio studniarek + pilinkiewicz. Tu znajdujemy się w zupełnie innym świecie – krainie eleganckich, drobiazgowo wykończonych, szytych na miarę modernistycznych rezydencji z lanego betonu. Dwa nagrodzone domy różnią się od siebie jak ogień i woda. Dopiero w VIII konkursie Polski Cement w Architekturze pierwszy betonowy dom nieśmiało zaznaczył swoją obecność. Po dwudziestu latach betonowe domy mówią własnym głosem, znają swoją wartość; stały się nieodłączną częścią polskiego pejzażu.

Paweł Pięciak